Poprzednie dwa wpisy mojego autorstwa dotyczyły zachowku. Ten artykuł również będzie dotyczył tej tematyki, ale z nieco innej perspektywy. Po jego lekturze dowiesz się, czym jest wydziedziczenie i jaki ma ono wpływ na zachowek. A wpływ ma ogromny.
Ze względu na obszerność zagadnienia poruszone zostaną wyłącznie jego najważniejsze aspekty. Co prawda do wydziedziczenia odnosi się zaledwie kilka przepisów Kodeksu cywilnego, ale jest to kwestia, o której naprawdę można napisać wiele.
 |
Zachowek
Na początku warto jednak w kilku słowach przypomnieć, co to jest zachowek. Otóż jest to instytucja prawa spadkowego, służąca ochronie osób najbliższych dla spadkodawcy, które nie zostały powołane przez niego do spadku, albo które otrzymały w spadku mniej niż powinny były otrzymać. Zachowek przysługuje wyłącznie zstępnym (a więc dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, ale tylko wtedy, gdy byliby oni powołani do spadku z ustawy.
Szerzej ten temat został omówiony w artykule zatytułowanym „Zachowek – czym tak naprawdę jest?” (można go znaleźć pod linkiem https://www.legalnie.eu/2020/08/zachowek-czym-tak-naprawde-jest.html).
Wydziedziczenie a zachowek
Odnosząc się natomiast do sedna niniejszego artykułu, należy teraz wyjaśnić, czym jest wydziedziczenie. Niejednokrotnie zapewne w filmach słyszałeś wypowiedzi typu: „wydziedziczam cię” albo „bo cię wydziedziczę”. Nie wiem jak Ty, ale ja wiele lat temu słysząc podobne wypowiedzi, odnosiłem wrażenie, że wydziedziczenie to nic innego jak usunięcie kogoś z rodziny. Byłem zaskoczony, kiedy na studiach prawniczych dowiedziałem się, że wydziedziczenie nie ma z tym nic wspólnego, a jest to pojęcie znane prawu spadkowemu i oznacza pozbawienie określonej osoby prawa do zachowku. Osoba wydziedziczona jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Innymi słowy, jeżeli spadkodawca skutecznie wydziedziczy osobę, która należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po nim, to taka osoba tego zachowku po prostu nie otrzyma. Nie będzie też dziedziczyła po spadkodawcy, ponieważ nie będzie jego spadkobiercą.
Co jednak ciekawe, zstępni (dzieci bądź wnuki) wydziedziczonego zstępnego (a więc przykładowo dziecka spadkodawcy) są uprawnieni do zachowku, chociażby wydziedziczony zstępny przeżył spadkodawcę (art. 1011 Kodeksu cywilnego). Krótko mówiąc, jeżeli spadkodawca postanowi wydziedziczyć swoje dziecko, to jego wnuki (a dzieci osoby wydziedziczonej) będą mogły otrzymać zachowek po nim.
Przesłanki wydziedziczenia
Co istotne, do wydziedziczenia potrzebne są testament oraz takie zachowanie osoby uprawnionej do zachowku, które będzie mogło być podstawą jej wydziedziczenia i mieścić się będzie w katalogu określonym w art. 1008 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z przywołanym przepisem:
„Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”.
Należy podkreślić, że wystarczające jest wskazanie tylko jednej z wymienionych przyczyn.
Bardzo ważne jest to, że przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu (o czym stanowi art. 1009 Kodeksu cywilnego). Niezbędne jest zatem wskazanie, na czym polegało naganne zachowanie osoby, której dotyczy wydziedziczenie. Należy przy tym zaznaczyć, że nie będzie wystarczające zacytowanie treści jednej z przyczyn określonych w art. 1008 Kodeksu cywilnego lub posłużenie się jedynie ogólnymi sformułowaniami. Osoba sporządzająca testament powinna wskazać konkretne zachowania uprawnionego do zachowku, które wypełniają przesłankę jego wydziedziczenia.
Warto w tym miejscu przywołać stanowisko Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, który w wyroku z dnia 13 grudnia 2012 roku (I ACa 590/12) stwierdził, że „Samo posłużenie się przez spadkodawcę sformułowaniem, że uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych, bez wskazania rodzaju obowiązków, nie jest wystarczające, aby uznać, że doszło do skutecznego wydziedziczenia”.
Trzeba pamiętać, że wydziedziczenie może być uznane za nieskuteczne, a osoby wydziedziczone mogą podjąć obronę swoich praw, kwestionując zasadność pozbawienia ich prawa do zachowku. Taka obrona może być podjęta w sprawie o zachowek, w której można żądać ustalenia, że wydziedziczenie było bezpodstawne. Co ciekawe, nie można żądać ustalenia bezpodstawności wydziedziczenia w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.
A zatem im bardziej szczegółowo zostanie w testamencie opisane naganne zachowanie osoby uprawnionej do zachowku, tym mniejsza będzie szansa na podważenie wydziedziczenia (zakładając oczywiście, że okoliczności przywołane w testamencie będą prawdziwe).
Należy jednak mieć na uwadze, że samo stwierdzenie nieskuteczności wydziedziczenia nie będzie oznaczało, że uprawniony, którego to wydziedziczenie dotyczyło, uzyska status spadkobiercy. Jeżeli testament będzie ważny (ważność testamentu a skuteczność wydziedziczenia to nie to samo), to takiej osobie będzie przysługiwało prawo do zachowku, ale status spadkobiercy już nie. Jak wspomniano, skuteczne wydziedziczenie pozbawia i prawa do zachowku, i statusu spadkobiercy. Natomiast fakt, że dana osoba nie została skutecznie wydziedziczona nie oznacza, że jest ona spadkobiercą. Jako pominięta w testamencie może ona dochodzić wyłącznie zachowku. Zgodnie bowiem z cały czas aktualną uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 roku
(III CZP 24/71) „Nieważność wydziedziczenia (utraty prawa do zachowku) nie oznacza więc jednoczesnej nieważności wyłączenia od dziedziczenia”.
Przebaczenie
Jest jeszcze jedna bardzo ważna kwestia związana z wydziedziczeniem – przebaczenie. Otóż w polskim prawie istnieje zasada, zgodnie z którą „Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył” (art. 1010 § 1 Kodeksu cywilnego). Jak najbardziej spadkodawca może jednak taką osobę wyłączyć od dziedziczenia, czyli sprawić, że będzie ona pominięta w testamencie.
Ważne jest również to, że w przypadku gdy w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych (chociażby wskutek jego ubezwłasnowolnienia), przebaczenie może być skuteczne, ale tylko pod warunkiem, że zostanie ono dokonane z dostatecznym rozeznaniem. Stanowi o tym art. 1010 § 2 Kodeksu cywilnego.
Krzysztof Leonowicz - radca prawny
0 komentarze: